هر آنچه که باید از سنگ کلیه بدانیم؛ خطری رایج ولی قابل پیشگیری

سنگ کلیه یکی از مشکلات شایع در سیستم ادراری است که می‌تواند عوارض جدی برای سلامت ایجاد کند. تشکیل سنگ کلیه به علت تشکیل توده‌های جامد در داخل کلیه‌ها است و می‌تواند درد شدید، التهابات ادراری و حتی خطر بستری شدن فرد را به همراه داشته باشد. در این مقاله، به بررسی تغذیه‌ای و راه‌های پیشگیری از سنگ کلیه می‌پردازیم

سنگ کلیه به چه معناست؟

سنگ کلیه جسم سختی است که از ماده‌های شیمیایی موجود در ادرار ساخته می‌شود.
چهار نوع سنگ کلیه وجود دارد که شامل:

• اگزالات کلسیم
• اسید اوریک
• استروویت (سنگ خاویاری)
• سیستیین

سنگ کلیه را می‌توان با شوک لیتوتریپسی (سنگ شکنی با شوک) ، یورتروسکوپی (Ureteroscopy)، نفرولیتومی پوستی (percutaneous Nephrolithomy) یا نفرولیتوتریپسی (شکستن سنگ کلیه) درمان شود. علامت‌های شایع عبارتند از احساس درد شدید در ناحیه‌ کمر، حالت تهوع و استفراغ، تب‌، لرز و یا ادراری که بوی بد دارد و کدر به نظر می‌رسد.

ادرار، حاوی ماده‌های زائد مختلفی است که در آن حل شده‌اند. وقتی مقدار بیش‌از‌حدی از این ماده‌های زائد در مقدار کمی از مایع درون کلیه قرار بگیرد، فرآیند تشکیل کریستال‌ها کلید می‌خورد. این کریستال‌ها، عنصر‌های دیگر را به خود جذب می‌کنند و با اتصال به یک‌دیگر شکل جامدی را به‌خود می‌گیرند و به‌مرور بزرگ‌تر خواهند شد؛ مگر این‌که به‌وسیله ادرار از بدن خارج شوند.

 به‌طور معمول، این ماده‌های شیمیایی در پیشاب توسط بزرگ‌ترین تنظیم‌کننده‌ی شیمیایی بدن -کلیه- پایش می‌شود. در اغلب مردم، دارا‌ بودن مقدار مایع کافی سبب برون‌رفت این ماده‌های شیمیایی از ادرار می‌شود یا سایر ماده‌های شیمیایی در ادرار از شکل‌گرفتن یک سنگ بازمی‌دارند. از مواد شیمیایی تشکیل دهنده‌ی سنگ می‌توان کلسیم، اگزالات، اورات، سیستیین، گزانتین و فسفات را نام برد.

پس از تشکیل سنگ، سنگ ممکن است در کلیه باقی بماند یا از مجرای ادراری به داخل حالب حرکت کند. گاهی وقت‌ها، سنگ‌های ریز بدون ایجاد درد زیاد، از طریق ادرار از بدن خارج می‌شوند. اما سنگ‌هایی که حرکت نمی‌کنند، ممکن است باعث بازگشت ادرار به کلیه، حالب، مثانه و یا پیشابراه می‌شوند و این سبب ایجاد درد در فرد می‌شود.

 میزان شیوع سنگ‌های کلیه

هرسال، بیش‌تر از نیم میلیون نفر به‌دلیل مشکل‌هایی ناشی از سنگ کلیه به اورژانس مراجعه می‌کنند. تخمین زده می‌شود که از هر ده نفر یک نفر به‌ مشکل‌ سنگ کلیه دچار هستند.

در ایالت‌های متحده امریکا، شیوع سنگ‌های کلیه از ۸/۳% (سه و هشت دهم درصد) در انتهای دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی به ۸/۸% در انتهای ۲۰۰۰ میلادی رسیده است. شیوع سنگ‌های کلیه در سال‌های ۲۰۱۳-۲۰۱۴ به میزان ۱۰% افزایش یافته بود. در جنس مرد، خطر ابتلا حدود ۱۱% و در جنس زن، ۹% هست. بیماری های دیگری نظیر افزایش فشار خون، دیابت‌ها و چاقی می‌توانند عاملی برای افزایش احتمال بروز سنگ های کلیه باشند.

 نشانه های سنگ کلیه

بعضی از سنگ‌های کلیه به‌اندازه‌ی یک دانه‌ی شن کوچک هستند. برخی دیگر به‌شکل یک سنگ‌ریزه دیده می‌شوند. تعدادی نیز به بزرگی یک توپ گلف مشاهده شده‌اند. به‌عنوان یک قاعده کلی، هرچه سنگ بزرگ‌تر باشد، علامت‌های آن بیش‌تر به‌چشم می‌آیند.

این نشانه‌ها می‌توانند یک یا چند مورد از موارد زیر باشند:

• درد شدید در دو طرف پایین کمر
• دردی مبهم یا درد معده که به آسانی فروکش نمی‌کند
• وجود خون در پیشاب
• حالت تهوع یا هراش
• تب‌ و لرز
• ادراری که بوی بدی دارد یا کدر به‌نظر می‌رسد

بیشتر بخوانید: هماچوری به زبان ساده، از علت تا درمان

سنگ کلیه زمانی شروع به درد می‌کند که انگیزاننده‌ی تحریک یا انسداد شود. این به‌سرعت به درد شدید تبدیل می‌شود. در بیش‌تر مشاهده‌ها، سنگ کلیه بدون ایجاد آسیب عبور می‌کند، اما به‌طور معمول درد زیادی را ایجاد می‌کند. مسکن‌ها ممکن است برای درمان موردنیاز سنگ‌های کوچک، کافی باشند؛ ممکن است به درمان دیگری، به‌خصوص برای آن‌دسته از سنگ هایی که سبب نشانه‌های پایدار یا سایر عارضه‌ها می‌شوند، نیاز باشد. هرچند برای مورد‌های شدید سنگ ‌کلیه، شاید عمل جراحی انجام شود.

بیشتر بخوانید: سندرم کوشینگ، ۳ نشانه اصلی و هر آنچه باید بدانیم

علت‌های به‌وجود آمدن سنگ کلیه

دلیل‌های احتمالی از جمله نوشیدن آب کم، ورزش (خیلی کم یا زیاد)، چاقی، جراحی کاهش وزن، خوردن غذای حاوی نمک یا شکر زیاد، را می‌توان نام برد.در شماری از مردم، عفونت و سابقه‌ی خانوادگی ممکن است اثرگذار باشد.
خوردن بیش‌از‌حد فروکتوز با افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه در‌ پیوند است. می‌توان فروکتوز را در شکر سفره و شیره ذرت پر فروکتوز، مشاهده کرد.

 گونه‌های سنگ کلیه

چهار نوع سنگ اصلی وجود دارد:

• اگزالات ‌کلسیم: رایج‌ترین نوع سنگ کلیه است که با ترکیب کلسیم با اگزالات در ادرار ایجاد می‌شود. مصرف ناکافی کلسیم و مایعات، همچنین پیرامونه‌های دیگر نیز ممکن است در تشکیل آن‌ها اثرگذاری کند.
• اسید‌اوریک: یکی دیگر از نوع‌های رایج سنگ کلیه می‌باشد. غذاهایی مانند فرآورده‌های گوشتی و صدف، حاوی غلظت بالایی از یک ترکیب شیمیایی طبیعی به‌نام پورین هستند. مصرف زیاد پورین متجر به تولید بیش‌تر مونوسدیم‌اورات می‌شود که در شرایط مناسب ممکن است در کلیه‌ها سنگ تولید کند. شکل‌گیری این‌ نوع از سنگ ها بیش‌تر به‌صورت ارثی دیده می‌شود.
• استروویت (Struvite): این سنگ‌ها کمتر شایع هستند و در‌ اثر عفونت در دستگاه ادراری فوقانی ساخته می‌شوند.
• سیستین (Cystine): این سنگ‌ها نادر هستند و اغلب در مورد‌های ارثی مشاهده می‌شوند.

چگونه سنگ کلیه را تشخیص دهیم؟

شناسایی سنگ کلیه با سابقه‌ی پزشکی، معاینه‌ی فیزیکی و آزمایش‌های تصویر‌برداری شروع می‌شود.
پزشکان شما می‌خواهند اندازه و شکل دقیق سنگ کلیه را بدانند. این را می‌توان با یک سی‌تی‌اسکن (Ct-Scan) با وضوح بالا از کلیه‌ها به سمت مثانه یا یک عکس پرتو ایکس به‌نام “پرتو ایکس KUB” (پرتو ایکس کلیه- حالب- مثانه) انجام داد که اندازه‌ی سنگ و موقعیت آن را نشان می‌دهد. پرتو ایکس KUB اغلب توسط جراحان برای تعیین این‌که آیا سنگ برای شوک‌درمانی به‌وسیله موج‌ها مناسب است یا خیر. در برخی از مورد‌ها، پزشکان پیلوگرام داخل وریدی یا IVP (intravenous pyelogram) که نوع خاصی از عکس‌برداری پرتو ایکس از سامانه ادراری پس از تجویز ماده‌ی حاجب است را تجویز می‌کنند.

فرایند درمان به‌ چه‌شکلی است؟

سپس، پزشکان شما تصمیم می‌گیرند که چگونه سنگ شما را درمان کنند. سلامت کارایی کلیه‌های شما به‌وسیله‌ی تست‌های خونی و تست‌های ادراری سنجیده می‌شوند و وضعیت سلامتی شما، اندازه و موقعیت قرارگیری سنگ شما بررسی خواهند شد.

بیشتر بخوانید: درمان سنگ کلیه؛ صفر تا ۱۰۰ روش های درمان پزشکی و مراقبت خانگی

کارهایی که بعد از درمان انجام می‌شود؟

بعد‌ از آن، پزشک شما به‌دنبال پیداکردن چرایی ایجاد سنگ خواهد بود. سنگ خارج شده از بدن شما، مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد و پزشک شما، آزمایش‌هایی برای سنجش مقدار کلسیم، فسفات و اسید‌‌اوریک خون شما تجویز می‌کند. هم‌چنین امکان دارد پزشک، انجام ادرار ۲۴ ساعته را برای اندازه‌گیری میزان کلسیم و اسید‌اوریک پیشنهاد کند.

جراحی یا عدم جراحی؟

درمان بیماری سنگ‌های کلیه در بزرگسالان و کودکان مشابه است. شاید از شما خواسته شود که مقدار بسیاری آب بنوشید. پزشکان سعی می‌کنند سنگ را بدون انجام عمل جراحی، عبور دهند. همچنین امکان دارد به شما دارو‌هایی تجویز شود تا ادرار شما حاوی غلظت اسدی کمتری باشد؛ اما اگر اندازه‌ی سنگ بیش‌از‌حد بزرگ باشد یا مجرای ادراری را مسدود کند یا نشانه ای از عفونت در این ناحیه‌ها مشاهده شود، نیازمند عمل جراحی برای حذف سنگ است.

روش‌های نوین رفع سنگ کلیه

خردسازی سنگ با موج و شوک، روشی بدون تهاجم است که از موج‌های صوتی با انرژی بالا استفاده می‌شود تا سنگ‌ها را به قطعه‌های کوچک‌تری تبدیل کنیم که به راحتی بیش‌تری از درون ادرار خارج می‌شوند. یورتروسکوپی (Ureteroscopy) ، به‌وسیله نوعی اندوسکوپ است که برای انحلال یا بازگرداندن سنگ وارد مجرای میزراه می‌شود. به‌ندرت، برای سنگ های بزرگ یا پیچیده، پزشکان از نفرولیتوتومی پوستی و نفرولیتوتریپسی استفاده می‌کنند.

احساس وجود سنگ کلیه دارید؟

در نخستین فرصت به یک پزشک مراجعه کنید. ممکن است از شما خواسته شود که مقدار زیادی نوشیدنی میل کنید تا تلاشی برای بیرون‌کردن سنگ از درون ادرار باشد. اگر به ادرار خود فشار وارد کردید و توانستید قسمتی از سنگ خارج‌شده را از نگه‌دارید، آن‌ را به پزشکتان تحویل دهید؛ در ‌غیر‌این‌صورت شاید نیاز شود که سنگ را از طریق جراحی خارج کنید.

دلیل اینکه پزشکان محتوا‌های سنگ‌ها را بررسی می‌کنند؟

سنگ اگزالات‌ کلسیم

با این‌که می‌دانیم در کل چهار نوع سنگ وجود دارد، بررسی کردن سنگ خارج شده می‌تواند کمکی برای فهمیدمن چرایی ایجاد آن و کاهش چگونگی احتمال بروز سنگ‌های دیگر می‌شود. رایج‌ترین نوع این سنگ‌ها، شامل کلسیم می‌شوند و اغلب افراد دارای سنگ کلیه مقدار سنگ بیش‌از‌حدی را دارند. کلسیم یک ماده عادی در رژیم غذایی سالم است. کلیه به‌طور معمول کلسیم اضافی را که بدن نیازی ندارد، حذف می‌کند. این کلسیم با ماده‌های زائد مثل اگزالات ترکیب می‌شود تا به‌شکل سنگ دربیاید و همان‌طور که پیش‌تر گفته‌شد شایع‌ترین نوع این سنگ‌های ترکیبی، ‌اگزالات ‌‌کلسیم است.

سنگ استروویت و سیستین

دسته‌ی دیگری با تداول کم‌تر از انواع سنگ‌ها وجود دارد که سنگ‌های مرتبط با عفونت، نام‌ دارند. سنگ‌هایی که شامل ماده‌هایی مثل منیزیم و آمونیاک هستن، سنگ استروویت نامیده می‌شوند و در دسته‌ی دیگر، آن‌هایی که از کریستال‌های مونوسدیم‌اورات شکل گرفته‌اند، سنگ‌های اسید‌اوریکی خوانده‌ می‌شوند که می‌توانند با چاقی و عامل‌های موثر بر رژیم‌غذایی مرتبط شوند. کمیاب‌ترین نوع از این چهار دسته، سنگ‌های سیستینی هستند که به‌‌صورت ارثی بروز پیدا می‌کنند.

عارضه‌ها

سنگ‌های کلیه باعث افزایش خطر شکل‌گرفتن بیماری مزمن کلیوی می‌شود. اگر شما دارای سنگی در کلیه‌ باشید، احتمال به‌وجود آمدن سنگ دیگری نیز برای شما افزایش می‌یابد. تخمین زده‌‌می‌شود که آن‌دسته افرادی که دارای یک سنگ هستند، در حدود ۵۰% در خطر تولید سنگی دیگر در طی ۵-۷ آینده هستند.

روش های پیشگیری از ایجاد سنگ کلیه

نقش نوشیدنی‌های مایع در این زمینه

نوشیدن مقدار کافی از مایع‌ها، کمک خواهد‌کرد تا بتوانید سبب کاهش غلظت ماده‌های زائد در ادرار خود شوید. هرچقدر ادرار تیره‌‍تر باشد، نشان‌دهنده غلظت بالایی از این ماده‌ها است و به طور بدیهی، ادرار شما باید به‌رنگ زرد روشن باشد تا مشخص کند شما آب کافی در بدن خود دارید. بیشترین نوشیدنی که پیشنهاد می‌شود، آب هست. اغلب مردم باید روزانه بیش‌تر از ۱۲ لیوان آب مصرف کنند. برای مشخص‌کردن مقدار آب کافی متناسب با بدن خودتان، با یک متخصص مراقبت‌سلامتی گفت‌و‌گو کنید. آب از نوشیدنی‌های گازدار، ورزشی و قهوه یا چای، بهتر است.

اگر شما ورزشکار هستید یا دمای هوای بیرون از خانه، گرم هست؛ باید مقدار بیش‌تری بنوشید. شکر و شیره‌ی ذرت پرفروکتوز نیز باید در مقدار‌های محدودی مصرف شوند.

بیشتر بخوانید: گرمازدگی؛ جدی‌ترین بیماری مرتبط با گرما

نقش غلظت اسیدیته ادرار

میوه و سبزی‌های بیشتری میل کنید که باعث کاهش غلظت اسیدی ادرار می‌شوند؛ وقتی ادرار حاوی اسیدیته کم‌تری باشد، سنگ‌های کمتری نیز فرصت شکل‌یافتن پیدا می‌کنند. فرآورده‌های پروتئینی حیوانی، سبب ساختن ادرار اسیدی می‌شود که اثر مثبتی در افزایش احتمال سنگ‌های کلیه دارد.

نمک چگونه اثرگذار است؟

پیشنهاد می‌شود که مقدار نمک در برنامه‌ی غذایی خود را کاهش دهید. چه غذاهایی شامل نمک بسیاری است؟ اغلب ما فکر می‌کنیم، چیپس با طعم نمکی و سیب‌زمینی سرخ‌کرده، پاسخ خوبی برای این سوال هستند. در‌واقع علی‌رغم این‌که باید به ندرت خورده شوند؛ محصول‌های خوراکی دیگری نیز هستند که نمکی زیادی دارند، مثل: گوشت ساندویچی، سوپ‌های کنسروی، ماده‌های غذایی بسته بندی شد و حتا نوشیدنی‌های ورزشی از این دسته‌اند.

برنامه‌ی غذایی مناسب

اگر اضافه‌ وزن دارید، به‌طور بدیهی تمایل دارید که خودتان را به وزن مناسب برسانید؛ اما باید به این نکته دقت کرد که برنامه‌های کاهش وزن سخت یا با پروتیین بالا که شامل پرویین‌های حیوانی است، باعث افزایش خطر تشکیل سنگ کلیه می‌شود. به‌طور طبیعی شما به پرویین نیاز دارید، ولی باید به‌‍اندازه‌ی کافی و متعادل باشد. در شروع برنامه‌ی غذایی کاهش وزن خود یا برای هرگونه تغییر در آن به‌جهت کاهش بروز سنگ کلیه، با یک متخصص تغذیه تاییدشده، مشورت کنید.

لبنیات برای سنگ کلیه؛ خوب یا بد؟

برای این‌که در مورد سنگ کلسیمی دچار سردرگمی نشویم؛ باید گفت که ماده‌های لبنی، حاوی کلسیم هستند ولی درواقع، از ایجاد سنگ جلوگیری می‌کنند. زیرا افرادی که کم‌ترین جذب کلسیم از برنامه غذایی را دارند؛ خطر بیش‌تری برای ابتلا به سنگ کلیه در کمین آن‌هاست. یادآوری می‌کنیم که کلسیم با ترکیب‌شدن با اگزالات قبل از ورود به کلیه، دلیل تشکیل شایع‌ترین دسته از سنگ‌های کلیوی است. کلسیم و اگزالات که حاصل غذاهای به‌خصوصی است، در زمان‌هایی که بدن دچار کم‌آبی و افزایش بیش‌از‌حد نمک هست؛ بیش‌تر می‌شوند. براساس آزمایش خون و ادرار، پزشک از تغییر‌های مناسب با برنامه‌ی غذایی مختص به شما را انجام خواهد‌داد.

مکمل‌های گیاهی

برخی از ماده‌های گیاهی، برای کمک به پیشگیری از سنگ کلیه تبلیغ می‌شوند. در این‌زمینه باید گفت که  تاکنون شاهد‌های پزشکی منتشرشده کافی، برای تایید نقش ماده‌های مکمل و گیاهی در پیشگیری از سنگ کلیه وجود ندارد.

در‌صورتی که در گذشته دارای سنگ کلیه بوده‌اید یا تصور می‌کنید در آستانه ابتلا به سنگ کلیه قرار دارید، در مورد ایجاد تغییر در برنامه غذایی به یک پزشک یا متخصص تغذیه سر بزنید. آن‌ها برای راهنمایی شما، نیازمند این هستند که سابقه پزشکی شما و غذایی که میل می‌کنید را اطلاع داشته باشند. در این‌مورد، سوال‌هایی ممکن است که شما بپرسید؛ مانند:

• چه‌غذایی سبب ایجاد سنگ کلیه می‌شود؟
• آیا باید ویتامین یا مکمل‌های معدنی بخورم؟
• چه نوشیدنی‌هایی برای من مناسب هستند؟

آیا کودکان هم دچار سنگ کلیه می‌شوند؟

سنگ کلیه در کودکان حتا در سن ۵ سالگی مشاهده شده‌اند. درواقع، این مشکل در کودکان به‌قدری رایج است که بعضی از بیمارستان‌ها کلینیک‌های سنگ کلیه را برای بیماران اطفال درنظر گرفته‌اند. در ایالت‌های متحده امریکا، افزایش این میزان را به عامل‌های متعددی نسبت می‌دهند که از جمله آن‌ها، نحوه انتخاب غذایی کودکان است. مهم‌ترین دلیل‌ها در این‌زمینه عدم نوشیدن مقدار کافی مایع‌ها و خوردن غذا‌هایی با نمک بسیار است. کودکان باید سیب‌زمینی سرخ‌کرده و چیپس‌های نمکی کمتری مصرف کنند و همچنین از مصرف زیاد غذا‌های پرنمکی که بالاتر نام برده شد؛ پرهیز کنند.

نظر شما در این‌مورد چیست؟ آیا تاکنون تجربه ابتلا به سنگ کلیه را داشته‌اید؟ در کامنت‌ها با ما مطرح کنید.

با دنبال کردن ما در فضای مجازی ( کانال تلگرام،کانال ایتا) می توانید از آخرین تخفیف‌ها و رویداد های مهم باخبر باشید.

بیشتر بخوانید: Minimal change disease؛ بیماری های خاموش و بدون علامت کلیه

جمع بندی:

در زندگی امروزی، یکی از رایج‌ترین علت‌های مراجعه به متخصصان کلیه، داشتن سنگ کلیه است. احتمال ابتلا به این بیماری در اثر سبک زندگی، برنامه‌ی غذایی، میزان مصرف آب، اثر عامل ارثی، میزان مصرف آب و… تغییر می‌کند. خوش‌بختانه با پیش‌رفت علم و فن‌آوری‌های پزشکی روش‌های درمانی نوینی برای سنگ شکنی ایجاد‌ شده‌اند تا در برابر این بیماری توانمندتر باشیم؛ البته بهترین توصیه به‌مانند سایر بیماری‌ها تلاش برای پیشگیری به‌وسیله مصرف فراوان نوشیدنی‌ به‌خصوص آب، پایش میزان کلسیم و عناصر بدن، ورزش و… هست.