اختلال وسواس فکری عملی (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD) یک اختلال روانی است که با تکرار بی‌اندازه فکرهای غیرمنطقی و ناخواسته (وسواس) و انجام عملیات تکراری و مکرر (عملکرد) مشخص می‌شود. این بیماری معمولاً بر روی زندگی روزمره و کیفیت زندگی افراد تأثیر می‌گذارد. افراد مبتلا به OCD درک می‌کنند که وسواس‌ها و رفتارهای خود بی‌منطق هستند، اما قادر به کنترل آنها نیستند.
ممکن است شما گاهی اوقات دچار حالتی افراطی از ایده‌آل گرایی شوید و احساس کنید که هیچ چیز آنطور که باید، سر جای خود نبوده و یا حداقل می‌تواند بهتر از این‌ها باشد. همچنین ممکن است کوچک ترین جزئیاتی که حتی به چشم افراد دیگر نمی‌آید برای شما غیرقابل تحمل و آزار دهنده شود. این حالت ممکن است مقطعی بوده و پس از مدتی برطرف گردد.
اگر اختلال وسواس فکری عملی با گذشت زمان برطرف نشود و یا تشدید شود امکان دارد شما درگیر حالتی از اختلال وسواس باشید. اختلال وسواس با علائم گوناگونی بروز پیدا می‌کند که در هر فرد متفاوت می‌باشد. در این مطلب به بررسی کلی اختلال وسواس فکری عملی خواهیم پرداخت پس تا آخر همراه ما باشید.
اختلال وسواس فکری عملی چیست؟
اختلال وسواس فکری عملی یک اختلال روانی می‌باشد که شامل اجبار یا وسواس، اعمال تکراری پریشان‌کننده و افکار تکراری است. بهتر است به این نکته مهم نیز توجه داشته باشید که ممکن است انجام کارهای روزمره و روتین برای فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی بسیار چالش‌برانگیز باشد. همانطور که قبلاً نیز ذکر شد به طور معمول افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی افکار، احساسات یا اجبارهایی را احساس می‌کنند که به هیچ عنوان قادر به کنترل آنها نیستند. همچنین این افراد نمی‌خواهند این نوع افکار و احساسات مزاحم را تجربه کنند.
روزانه به میزان قابل توجهی احساس ناخوشی و ناراحتی می‌کنند که عموما شامل احساس ترس، انزجار و شک بوده یا اعتقاد به اینکه کارها می‌بایست حتما به روشی خاص انجام شود. افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی وقت زیادی را صرف تمرکز بر روی این رفتارها و وسواس‌های اجباری می‌کنند، که این امر سبب ایجاد اختلال در فعالیت‌های اجتماعی، شخصی و شغلی آنها می‌شود.
انواع اختلال وسواس فکری عملی
اختلال وسواس فکری عملی به اشکال مختلفی دیده می‌شود. البته وسواس دسته‌بندی قطعی و رسمی ندارد؛ اما انواع اختلال وسواس فکری عملی از نظر علائم در چهار دسته‌ی کلی قرار چه می‌گیرند که عبارتند از:
- وسواس تقارن و نظم
- احساس نیاز به انجام اعمال به‌صورت متقارن (مثلاً اگر زانوی چپ خود را می‌خارانید، باید زانوی راست را نیز بخارانید.)
- تلاش برای چیدن اشیاء طبق نظمی خاص
- عادت به شمردن تا عددی خاص
- این تصور که اگر چیزها را به شکل مدنظر نچینید اتفاق بدی می‌افتد.
- وسواس نظافت و آلودگی
- احساس کثیف بودن
- نگرانی مداوم نسبت به میکروب‌ها یا بیماری‌ها
- شستشوی مداوم اشیاء
- اجتناب از تماس با اشیاء
- شستشو به شیوه‌ای خاص؛ همچون شستن دست‌ها یا سطوح به دفعات
- داشتن افکار ممنوعه
- افکار مزاحم مکرر که اغلب طبیعت جنسی یا خشن دارند.
- نگرانی مکرر از آسیب رساندن ناخواسته به خود یا دیگران
- احساس گناه یا خجالت نسبت به افکار خود
- تلاش برای پنهان کردن چیزهایی که می‌توانید به عنوان اسلحه از آنها استفاده کنید.
- احساس نگرانی یا مسئولیت نسبت به چیزهای بدی که رخ می‌دهند.
- تلاش برای گرفتن تأیید درباره‌ی اینکه آدم بدی نیستید.
- احتکار
- نگرانی مداوم از اینکه دور انداختن چیزها سبب آسیب به شما می‌شود.
- خریدن چند عدد از یک کالا یا وسیله‌ی خاص؛ حتی زمانی که نیازی به آن ندارید.
- نیاز به جمع‌آوری اشیاء در تعدادی خاص
- ترس از دور انداختن چیزهای مهم به اشتباه
- بررسی مدوام داشته‌هایتان مبادا گم شده باشند.
علائم اختلال وسواس فکری عملی
تشخیص بیماری وسواس فکری عملی مستلزم بررسی‌های دقیق در رفتار بیماران می‌باشد. برخی از نشانه‌های بیماری عبارتند از:
- افکار و یا اعمال وسواسی که وقت گیر هستند
- برهم خوردن تعادل زندگی روزمره به خاطر انجام اعمال وسواسی و تکراری
- افکاری یا تصاویر ذهنی که باعث ایجاد اضطراب، ترس و یا تنفر می‌شوند.
- ترس از آلودگی و یا بیمار شدن توسط افراد و یا محیط
- ترس‌های مذهبی (اغلب کفرآمیز می‌باشد)
- افکار و تصاویر جنسی مزاحم
- نگرانی از کامل نبودن هر چیزی
- ترس از انجام رفتارهای پرخاشگرانه و آسیب به خود و یا دیگران
- ترس دور انداختن وسایل
- توجه بیش از حد به نظم، تقارن و مرتب بودن
- مثال‌هایی از رفتارها و اعمالی که فرد در پاسخ به افکار ذهنی خود ارائه می‌دهد.
- علاوه بر افکار ممکن است بیماران صداها، کلمات و یا موسیقی‌هایی را در ذهن خود بشنوند.
- تمیز کردن مکرر وسایل منزل
- شستن بیش از حد دست‌ها، دوش گرفتن متناوب، مسواک زدن به تعداد دفعات بیش از حد
- چیدمان وسایل به روشی خاص
- شمردن اعداد، تکرار برخی از اعداد و یا اجتناب از بیان کردن برخی اعداد خاص
- چک کردن قفل در، خاموش بودن وسایل برقی، گاز و …
- اجتناب از حضور در مکان‌هایی که منجر به آزار فکری آنها می‌شود.
علل ایجاد اختلال وسواس فکری عملی چیست؟
ممکن است دلایل متفاوتی منجر به ایجاد این اختلال شوند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ژنها
اختلال وسواس فکری عملی یک اختلال پیچیده می‌باشد و مطالعات نشان داده است که ژن‌های متفاوتی دز ایجاد این اختلال نقش دارند. کسانی که خویشاوندان مبتلا به OCD دارند قطعا بیشتر از افرادی که این بیماری را ندارند، در معرض ابتلا به OCD می‌باشند.
- تغییرات زندگی
مواقعی که فرد ناگهان مجبور است مسئولیت‌های بیشتری را قبول کند همچون بلوغ، تولد فرزند یا شغل جدید این اختلال رخ می‌دهد.
- تغییرات مغزی
ما بیشتر افراد نمی‌دانند که آیا این امر، عامل اختلال وسواس فکری عملی است یا پیامد آن، ولی محققان معتقد هستند که اگر شما بیشتر از یک دوره کوتاه مدت دچار علائم این اختلال باشید، ممکن است علت ایجاد این اختلال در اثر تغییرات ماده ی شیمیایی به نام سروتونین در مغز باشد.
- شخصیت
اگر شما فردی دقیق، منظم، اصولی با استانداردهای بالا هستید، قطعا بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال قرار خواهید داشت. این صفات بطور طبیعی مفید هستند اما اگر افراطی شوند امکان دارد به سمت اختلال وسواس فکری عملی سوق یابند.
- طرز تفکر
تقریبا همه ما گاهی تصاویر و افکار عجیب و غریب یا پریشان کننده در ذهن خودمان داریم. به عنوان مثال اگر زیر ماشین بروم چه می شود یا ممکن است به فرزندم آسیب بزنم. اغلب ما سعی می‌کنیم این افکار را از سر خود دور کنیم و روال عادی زندگی خود را پیش بگیریم. اما، اگر مسئولیت پذیری و استانداردهای اخلاقی بسیار بالایی دارید، ممکن است با خود فکر کنید که داشتن این افکار وحشتناک است.
بنابراین احتمال زیادی وجود دارد که نگران بازگشت این افکار باشید. همچنین بهتر است بدانید که این نگرانی به نوبه خود، بازگشت این افکار را محتمل تر می‌کند.
- استرس
استرس ناشی از بیکاری، مشکلات در مدرسه، مشکلات روابط، بیماری یا زایمان می‌تواند محرک‌های قوی برای علائم اختلال وسواس فکری عملی باشد.
تشخیص اختلال وسواس فکری عملی چگونه است؟
برای تشخیص اختلال وسواس فکری عملی از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
- استفاده از اصول و راهنمای روانشناسان
برای بیماران روانی راهنمایی در قالب دستورالعمل‌های درمانی وجود دارد که به آن DSM گفته می‌شود. مشاوران و روانشناسان براساس یک دفترچه که نسخه‌های مختلفش به‌روز می‌شوند (DSM-۵)، اقدام به تجویز روش‌های درمانی گوناگون می‌کنند. این دفترچه از طرف انجمن روانپزشکی آمریکا عرضه می‌شود.
- ارزیابی روانشناسی
در این روش تشخیصی، متخصصین با مراجعین درباره احساسات، افکار، الگوهای رفتاری و نشانه‌های وسواس صحبت می‌کنند. مشاوران تلاش می‌کنند تا به بررسی اثرات وسواس در زندگی فرد بپردازند.
- معاینه جسمانی
گاهی‌اوقات، برای بررسی و کشف علت اختلال وسواس فکری عملی متخصصان دست به معاینه فیزیکی مراجعان می‌زنند. با این کار، دلایل ریشه‌ای مشکل نیز کشف می‌شود.
بیشتر بخوانید: روان‌گسیختگی یا شیزوفرنی چیست؟ ۶ علامت شایع آن که باید بدانید
پیشگیری از اختلال وسواس فکری عملی چگونه است؟
راه مشخص و دقیقی برای پیشگیری از ابتلا به اختلال وسواس فکری عملی وجود ندارد. با این حال، اگر علائم و نشانه‌های آن در فردی مشاهده و سریع تشخیص داده شود، راه‌کارهایی برای توسعه بیشتر این اختلال توصیه خواهد شد. در واقع، با جلوگیری از روند بیماری و کمک‌گرفتن از متخصصان در مسیر درمان، امکان این وجود دارد که فرد کنترل زندگی را راحت‌تر به دست گرفته و از وسواس دور شود.
درمان اختلال وسواس فکری عملی
بیمارانی که تحت درمان قرار می‌گیرند می‌توانند بهبود قابل توجهی در کیفیت زندگی خود داشته باشند و عملکرد آنها در محل کار، مدرسه و تعاملات اجتماعی بهبود خواهد یافت. درمان اختلال وسواس فکری عملی عبارت است از:
- درمان‌های شناختی و رفتاری
در طی جلسات درمانی افراد در معرض موقعیت و تصاویر ترسناک ذهنی خود قرار می‌گیرند، با اینکه ممکن است این روش درمانی در اوایل جلسات منجر به بروز اضطراب در بیماران گردد اما به تدریج به افراد آموزش داده می‌شود که در مقابله با موقعیت‌های ناخوشایند یا ترسناک بدون اینکه رفتارهای وسواس گونه‌ی خود را تکرار کنند به مقابله با شرایط موجود بپردازند. همچنین بیماران به تدریج آموزش می‌بینند که با قرار گرفتن در یک موقعیت ترسناک بدون اینکه عمل خاصی را انجام دهند می‌توانند شرایط را سپری کرده و برایشان هیچ گونه اتفاق وحشتناک و یا ناخوشایندی رخ ندهد.
جلسات درمانی علاوه بر اینکه در کلینیک یا مطب انجام می‌شود باید در منزل هم ادامه داشته باشد و بیماران در مقابله با اعمال وسواسی و ترس‌های ذهنی خود را رها نمایند.
- دارودرمانی
گروهی از داروها که به عنوان مهارکننده بازجذب سروتونین در درمان افسردگی تجویز نیز می‌شوند می‌تواند در درمان اختلال وسواس فکری عملی هم بسیار مفید باشند. ممکن است در اختلالات شدید داروهای دیگری بنا به تشخیص روانپزشک تجویز شود. لازم به ذکر است که دوره‌ی درمان دارویی بین ۶ تا ۱۲ هفته خواهد بود.
- حمایت خانواده
در بیماران مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی حمایت خانواده یکی از اصول موفقیت در درمان است. ادامه‌ی روند درمان و نظارت بر جلسات درمانی در منزل با مشارکت اعضای خانواده و دوستان می‌تواند بیماران را به ادامه‌ی جلسات درمانی تشویق نماید. عواملی همچون خواب کافی، تغییر سبک زندگی پیشین، ورزش کردن، خوردن غذاهای سالم، فراگیری تکنیک‌های آرام سازی ذهن مانند یوگا، مدیتیشن، ماساژ، بودن در جمع دوستان و …. می‌تواند در کاهش استرس و اضطراب این گروه از بیماران نقش بسیار مثبتی داشته باشد.
بیشتر بخوانید: اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) چیست؟ موثرترین درمان
عوارض اختلال وسواس فکری عملی
عوارض وسواس فکری عملی بسته به شدت آن متفاوت می‌باشد. اما شایع‌ترین عوارض شامل موارد زیر است:
- بروز مشکلات سلامتی یا مسائل بهداشتی، مانند درماتیت تماسی ناشی از شستن مکرر دست‌ها
- صرف زمان بیش از حد برای رفتارهای اجباری
- آشفتگی در روابط عاطفی و دوستانه
- ایجاد مشکل در حضور عادی در محل کار، مدرسه یا فعالیت‌های اجتماعی
- افکار و اقدام به خودکشی
- کیفیت پایین زندگی
- ضروری است تا قبل از شدت گرفتن اختلال وسواس فکری عملی، به دنبال کنترل آن باشید تا از بروز عوارض جبران‌ناپذیر این اختلال پیشگیری کنید.
بیشتر بخوانید: حمله پانیک چیست و چه علائمی دارد؟ ۶ نکته برای کاهش اختلال هراس
جمع بندی
اختلال وسواس فکری عملی اختلالی می‌باشد که می‌تواند کیفیت زندگی افراد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و همچنین مانعی برای لذت بردن از لحظات زندگی است. اگر اختلال وسواس فکری عملی در حد شدید باشد می‌تواند به طور کلی زندگی فرد را مختل کرده و حتی بر زندگی زناشویی او نیز تاثیر بسیار زیادی بگذارد. به همین دلیل تشخیص زودهنگام و اقدام برای درمان این مشکل بسیار ضروری است. ناگفته نماند که داشتن نگاهی واقع‌بینانه نسبت به درمان این اختلال می‌تواند در روند بهبود شرایط نیز اثرگذار باشد.
