زوال عقل یا Dementia یک بیماری مشخص نیست بلکه چند بیماری متفاوت وجود دارد که با یک روند کم‌وبیش مشابه مغر را درگیر می‌کنند و در یک دسته با نام زوال عقل قرار می‌گیرند. این بیماری‌ها در سیر پیشرفت خود نشانه‌های سایر انواع دمانس را هم ایجاد می‌کنند؛ از این جهت می‌توان نام مشترک برای آنها انتخاب کرد.
این بیماری‌ها بسته به مکانیسم و محل شروع درگیری با هم تفاوت دارند، باتوجه به این مورد، باید برای هر کدام درمان متفاوتی پیش گرفت( که برای هر پزشکی مهم است). زوال عقل به صورت «هر بیماری که باعث ایجاد تغییرات غیر طبیعی در مغز است» تعریف می‌شود. این تغییرها بر عملکرد تفکر، توانایی شناخت، رفتار، احساس و توانایی گفتاری فرد تاثیر می‌گذارد و در ادامه، زندگی بیمار را با مشکل روبه‌رو می‌کند.
آیا دمانس درمان دارد؟
با توجه به زمینه‌ی متفاوت دمانس باید ابتدا علت را پیدا کرد. ۶۰ الی ۸۰ درصد از دمانس مغزی را آلزایمر تشکیل می‌دهد. تغییرات غیرطبیعی که به دلیل خونریزی‌های میکروسکوپی مغزی یا انسداد رگ‌های خونی ایجاد می‌شود(سکته‌های مغزی) نیز دومین نوع شایع زوال عقل به شمار می‌رود. در برخی موارد نیز بیماران نشانه‌های ناشی از چند نوع دمانس را به صورت همزمان تجربه می‌کنند که به آن دمانس مغزی مختلط گفته می‌شود. یک دسته از بیماری‌ها، قابل برگشت هستند؛ بعضی از بیماران به دلیل بیماری‌های قابل درمان مانند بیماری شدید تیروییدی یا کمبود شدید ویتامین دچار دمانس می‌شوند.
این بیماری مغزی به‌طور معمول با از بین رفتن بیماری اصلی، بهبود پیدا می‌کند؛ اما بیماری‌های دیگر برگشت پذیر نیستند؛ با مصرف مداوم داروهای تجویزشده سیر بیماری کندتر می‌شود و فرد تاحدی به زندگی برمی‌گردد؛ ولی، آسیب دمانس یا در کل، آسیب به سیستم عصبی مرکزی(مغز و نخاع) قابل برگشت نبوده و تا آخر عمر همراه فرد خواهد بود. اینجاست که پیشگیری از شروع بیماری اهمیت بالایی پیدا می‌کند.
علامت‌های دمانس:
نکته‌ی اول و اصلی در مورد دمانس که باید مورد توجه باشد، این است که دمانس یک بیماری مزمن بوده و علامت‌های آن طی ماه‌ها و سال‌ها ایجاد می‌شوند. این نشانه‌ها می‌تواند درنتیجه‌ی یک استرس شدید یا طول‌کشیده، سوگواری، مشکل در تمرکز یا نمونه‌های این چنینی نیز باشد؛ پس با دیدن این نشانه‌ها نمی‌توان گفت که یک فرد زوال عقل دارد؛ و با تشخیص زوال عقل نمی‌توان گفت این فرد به‌طورحتم دچار مشکل‌های زیادی در آینده خواهد شد( چون یک سری از بیماری‌های دمانسی درمان قطعی و کامل دارند). در دمانس‌های مختلف علامت اختصاصی آن بیماری هم داریم که در بیماری‌های دیگر بروز نمی‌کند.
نشانه‌های غیراختصاصی بیماری دمانس با بیماری‌های احتمالی دیگر را برمی‌شمریم:
- کاهش قدرت حافظه (پرسش مداوم یک سوال)
- مشکل در انجام بعضی از امور روزمره (برای نمونه، تهیه یک نوشیدنی یا پختن غذا.)
- مشکلات ارتباطی (مشکلات زبانی؛ فراموش کردن واژه‌های ساده یا استفاده غلط از واژه‌ها)
- گم‌گشتگی (برای مثال، گم شدن در خیابانی که درگذشته شخص با آن آشنا بوده)
- مشکل در درک مفهوم‌های انتزاعی (برای مثال، مشکل در استفاده از پول، درک ضرب‌المثل‌ها)
- گم کردن اشیاء
- تغییرات خُلقی
- تغییراتی شخصیتی (برای مثال، زود رنج، شکاک یا ترسو شدن)
- از دست دادن شوق و حرارت (کاهش رغبت به شروع کاری یا رفتن به جایی)
زوال عقل چقدر شایع است؟
به‌تقریب ۱۰ درصد از افراد ۶۵ تا ۷۴ سال و یک‌چهارم افراد مسن‌تر از ۸۵ سال دارای نوعی زوال عقل هستند. با توجه به روند اکنون جمعیتی در ایران و سرانه‌ی مطالعه و فعالیت‌های ذهنی، تعداد مبتلایان به زوال عقل رو به افزایش خواهدبود.
انواع دمانس یا زوال عقل
بیشتر موارد زوال عقل، علامت یک بیماری خاص است. بیماری‌های گوناگونی در بشر موجب زوال عقل می‌شوند. رایج‌ترین انواع زوال عقل عبارتند از:
آلزایمر
بیماری آلزایمر شایع‌ترین نوع زوال عقل، است که ۶۰ تا ۸۰ درصد موارد زوال عقل را تشکیل می‌دهد.
باتوجه‌به شیوع این بیماری، مردم در بیشتر موارد با آن آشنا هستند و تاحدودی میتوانند آن را خود شناسایی کنند. در رابطه با آلزایمر نیاز است به چند نکته توجه کرد:
- آلزایمر چندین نوع ژنتیکی و غیرژنتیکی دارد؛ پس نیاز است، اگر در خانواده فرد آلزایمری دارید، یک سری کارهای پیشگیرانه انجام دهید.
- مهم‌ترین نشانه‌ی آلزایمر، مشکل در حافظه است، به‌طورمعمول با فراموش کردن مداوم اتفاق‌های در زمان و مکان خاص شروع می‌شود و مشکل در حافظه‌ی میان مدت(حادثه‌های چند دقیقه تا چند ساعت قبل) و این دوره‌های فراموشی با استرس قابل توجیه نیستند.
- نشانه‌ی مهم دیگر، اشکال در حل مشکل است که در محل کار و خانواده‌ی فرد خود را نشان می‌دهد و به‌صورت رعایت نکردن برنامه‌ریزی‌ها در فرد منظم یا کم شدن فعالیت‌هایی که فرد به‌صورت روزمره به آنها رسیدگی میکرده‌است.
- این نشانه‌ها نزدیک به صددرصد، توسط افراد نزدیک، دوستان و همکاران وی شناسایی می‌شود؛ نکته‌ی اصلی در اینجا این‌است‌که، خود بیمار از بیماری خود آکاه نیست و همراهان وی به‌طورمعمول روند تشخیص و درمان را آغاز می‌کنند.
- نشانه‌های ناشایع بیماری شامل: اشکال در حس بویایی، اشکال در خواب هست؛ داشتن نشانه‌ها و معاینه‌ی عصبی غیرطبیعی می‌تواند تاحد زیادی آلزایمر را کنار بگذارد.
- برای کاهش سرعت پیشرفت بیماری، داروهای «ریواستیگمین، دونپزیل، ممانتین» استفاده می‌شود. ویتامین E ماده‌ای است که برای آلزایمر پیشنهاد شده‌است.
- پیشگیری اصلی‌ترین بخش برخورد با آلزایمر بوده و با انجام فعالیت‌های ذهنی( درس‌خواندن، حل سودوکو یا جدول یا از این دست فعالیت‌ها) به‌طوری‌که افراد دارای سطح علمی بالاتر، کمتر دچار آلزایمر می‌شوند؛ خوردن امگا ۳، رژیم مدیترانه‌ای، مصرف آنتی‌اکسیدان( ویتامین E,B,D,C,A یا سلنیوم).
بیشتر بخوانید: چه کسانی باید قرص امگا ۳ بخورند؟
زوال عقل جسم لوی
دمانس لوی بادی بعد از آلزایمر شایع‌ترین علت دمانس است. در این بیماری، رسوب پروتیین در سلول‌های عصبی از ارسال سیگنال‌های شیمیایی مغز جلوگیری می‌کند. این عمل باعث اختلال در هدایت و انتقال پیام‌های عصبی، واکنش‌های تاخیری و از دست دادن حافظه می‌شود.
در این بیماری در سلول‌های مغزی، یک پروتیین به نام علمی alfa-synuclein رسوب می‌کند که در پاتولوژی مغز قابل تشخیص است(و با توجه ضررهای زیاد انجام نمی‌شود). تشخیص بیماری به‌طورمعمول با علامت‌های بالینی و روش‌های تصویربرداری است.
علامت‌های دمانس جسم لوی (Lewy body)
- هذیان بینایی
- لرزش‌های پارکینسونی
- اختلال در سیستم عصبی سمپاتیک
- مشکل در خواب
به‌طورقطع یک مشکل خواب در کوتاه مدت باعث شک به این نوع دمانس نمی‌شود. هذیان در بیماری‌های روان‌پزشکی دیده می‌شود و بیشتر از نوع شنوایی هست؛ هذیان بینایی در ابتدا علت‌های دیگری مطرح می‌کند که پزشک برای رد آنها از MRI استفاده می‌شود، درکنار مواردی که گفته شد، بیماران دمانس جسم لوی به داروهای ضدروان‌پریشی یا ضدسایکوز حساس هستند؛ مصرف این داروها در این بیماران سندروم نورولپتیک بدخیم ایجاد می‌کند.
زوال عقل عروقی
این نوع زوال عقل در اثر کاهش جریان خون در مغز ایجاد می‌شود. این اتفاق ممکن است در نتیجه تجمع پلاک در رگ‌هایی باشد که خون را به مغز می‌رسانند و در نهایت سکته مغزی رخ می‌دهد.
پس در واقع، این نوع دمانس، همان سکته‌ی مغزی است و:
- باید در حفظ خون‌رسانی مغز کوشید.
- با انجام فیزیوتراپی، کاردرمانی و سایر مراقبت‌های لازم، جلوی پیشرفت سکته‌ی مغزی را بگیریم.
- از ایجاد سکته‌ی مغزی با روش‌های مختلف پیشگیری کنیم؛ زیرا آسیب مغزی سکته‌ی مغزی برگشت‌پذیر نیست.
- بیماری‌هایی که میتوانند زمینه‌ساز سکته‌ی مغزی شوند، به‌درستی درمان کنیم.
خلاصه
دمانس یک بیماری مزمن است و با تخریب سلول‌های مغزی و عدم‌فعالیت بخشی از مغز مشخص می‌شود. تشخیص آن در ابتدای بیماری داده نمی‌شود؛ پس، پیشگیری از این بیماری اصل اول در برخورد با آن است و برای پیشگیری درست باید با آن آشنا شد.
دمانس یک سندروم است و علت‌های زمینه‌ای متفاوتی دارد مانند: آلزایمر، پارکینسون، مشکلات عروقی، جسم لوی و…
آلزایمر شایع‌ترین علت زوال عقل شناخته می‌شود و بیشتر همراه با اختلال تمرکز و حافظه است. برای پیشگیری از آن مطالعه( از راه درس خواندن، کسب اطلاعات عمومی و…)، فعالیت‌های ذهنی(مانند حل جدول، سودوکو و…) و مصرف بیشتر مواد آنتی‌اکسیدان پیشنهاد می‌شود.
دمانس جسم لوی دومین علت شایع زوال عقل است و با هذیان بینایی، لرزش‌های پارکینسونی، حساسیت به داروهای روان‌پریشی و با استفاده از روش‌های تصویربرداری تشخیص داده می‌شود.
سکته‌ی مغزی با تخریب سلول‌های مغزی باعث دمانس می‌شود. نشانه‌ها با انجام فیزیوتراپی و مراقبت‌های اولیه پس از سکته می‌تواند کاهش یابد ولی به صفر نمی‌رسد چون درهرصورت، سلول‌های مغزی آسیب دیده‌اند؛ با کنترل فشارخون، چربی خون، درمان بیماری‌های قلبی، کاهش ریسک لخته و خون‌ریزی در فرد از راه درمان به‌موقع و به‌اندازه بیماری‌های نام برده شده، ورزش، رژیم غذایی مناسب می‌توان از آن جلوگیری کرد.
